زیست بوم/ علی قنبری مطلق*: ١٥بهمن، مصادف با چهارم‌فوریه، روز جهانی سرطان است. کشورهای مختلف جهان، هرساله به این روز به‌صورت‌های گوناگون توجه می‌کنند و فعالان حوزه مبارزه با سرطان در کنار هم قرار می‌گیرند تا همبستگی خود را در این راه نشان دهند. خوشبختانه در ایران نیز طی دو‌سال گذشته، این همایش به‌صورت ملی و نظام‌مند برگزار شد و با طراحی جایزه‌ای با عنوان «جایزه ملی مبارزه با سرطان» تلاش شد، برگزاری این مراسم نماد باشد. مراسم امسال هم به‌دلیل محل برگزاری (یعنی تالار‌وحدت) و هم به‌دلیل مشارکت گروه‌های هنری، رنگ‌و‌بوی خاصی نیز داشت و نوید روزهایی را می‌داد که گروه‌های مرجع اجتماعی، نقش‌آفرینی فعال‌تری را برای تحقق این خواست اجتماعی ایفا کنند. همچنین طراحی و برگزاری کمپینی با عنوان «پویش ملی مبارزه با سرطان» طی هفته ملی مبارزه با سرطان، سبب شد فعالیت‌های دامنه‌داری برای آگاه‌سازی مردم و مسوولان انجام شود، اما وضعیت سرطان در ایران چگونه است، چشم‌انداز ما چیست و چه اقداماتی در اولویت هستند؟

١- در ایران سالانه بیش از ٩٠هزارنفر دچار سرطان می‌شوند. هرچند میزان بروز سرطان در ایران، کمتر از متوسط جهانی است، اما تعداد موارد جدید مبتلایان به سرطان در سال‌١٤٠٩ خورشیدی (٢٠٣٠میلادی) ١٥٥هزارنفر خواهد بود. خوشبختانه ٤٠درصد سرطان‌ها با حذف عوامل خطر، قابل‌پیشگیری هستند. هزینه جهانی سرطان در سال‌٢٠١٠میلادی حدود ١٦/١تریلیون‌دلار براورد شده است؛ یعنی معادل دودرصد تولید ناخالص جهانی و براورد می‌شود هزینه مستقیم و غیرمستقیم سرطان در ایران حدود هشت‌هزارو٥٠٠میلیاردتومان در سال باشد که دوهزارو٥٠٠میلیاردتومان آن هزینه‌های مستقیم است. با سرمایه‌گذاری در زمینه پیشگیری، تشخیص زودهنگام و درمان سرطان، می‌توان حدود هزارو٢٠٠میلیاردتومان در سال صرفه‌جویی کرد.

٢- در دهه‌های٥٠ و ٦٠خورشیدی در ایران، سازمانی به نام «سازمان ملی مبارزه با سرطان»، زیر نظر وزارت بهداشت اداره می‌شد و ساختاری توانمند و نیروی انسانی کافی داشت، اما بنا‌به دلایل نامعلوم، این سازمان منحل و امر کنترل سرطان به یک‌اداره با تعدادی پست سازمانی محدود در زیرمجموعه وزارت بهداشت محول شد. این در حالی است که در آن سال‌ها، سرطان به اندازه امروز مشکل اصلی سلامت نبود. اگر ما فقط معادل یک‌درصد از حداقل دو هزارو٥٠٠ میلیاردتومانی را که سالانه به‌طور مستقیم، هزینه سرطان می‌کنیم، صرف برنامه‌ریزی، نظارت و پایش برنامه‌ها کنیم، به همان اهدافی می‌رسیم که کشورهای پیشرفته به آن دست یافته‌اند؛ یعنی دست‌کم سیر فزاینده بروز و مرگ‌ومیر را متوقف می‌کنیم و به‌تبع آن، هزینه‌ها را کاهش می‌دهیم.  به‌همین‌دلیل شاید ما هم مانند کشورهای توسعه‌یافته، نیازمند ساختاری توانمند برای کنترل سرطان باشیم، مثلا مرکز ملی مبارزه با سرطان.

٣- در زمینه پیشگیری از سرطان نیز، به جز پویش ملی مبارزه با سرطان، کتاب خودمراقبتی برای پیشگیری و تشخیص زودهنگام سرطان آماده شده است که می‌تواند مبنایی برای آموزش عمومی در این حوزه باشد. همچنین با نهایی‌شدن چارچوب همکاری‌های بین‌بخشی برای کنترل عوامل خطرساز سرطان، می‌توان همکاری سازمان‌های دولتی و غیردولتی برای کنترل عوامل خطر را مطالبه کرد. درست است که مردم با اصلاح شیوه زندگی و خودمراقبتی، نقش مهمی در کاهش بروز سرطان دارند، ولی سیاستگذار هم برای اصلاح شیوه زندگی باید به مردم کمک کند؛ مثلا کاری کند که سیگار این‌قدر ارزان و در‌دسترس نباشد یا عوامل خطرآفرین برای سلامت را تبلیغ نکنند. در مورد عوامل خطر محیطی نیز دولت مسوولیت‌های مهمی دارد؛ مثلا باید برای کنترل آلودگی هوا، سلامت سوخت، در‌دسترس‌بودن حمل‌ونقل‌عمومی، یا نظارت بر کیفیت آب آشامیدنی و سلامت محصولات غذایی اقدام کند. خوشبختانه هم‌اکنون قوانین خوبی در این زمینه وجود دارد مثلا «قانون الحاق دولت جمهوری‌اسلامی‌ایران به کنوانسیون چارچوب سازمان بهداشت جهانی در مورد کنترل دخانیات» در سال‌١٣٨٣ یا «قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات» مصوب سال‌١٣٨٥ همچنین «قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا» مصوب سال‌١٣٧٤.

٤- بیش از نیمی از بیماران مبتلا به سرطان بهبود می‌یابند و هرچه سرطان زودتر تشخیص داده شود، درمان‌پذیرتر و کم‌هزینه‌تر است. میزان متوسط بقای بیماران ما حدود ٢٠درصد کمتر از کشورهای توسعه‌یافته است که علت عمده آن، تشخیص دیرهنگام است. ما ضمن آموزش مردم درباره آگاهی از علایم هشداردهنده سرطان، باید با آماده‌کردن و تجهیز مراکز بهداشتی درمانی خود، برای ارایه خدمات غربالگری، ضمن شناسایی زودهنگام آنها، طول عمر آنها را زیاد و هزینه‌ها را کاهش دهیم. طراحی و آغاز برنامه تشخیص زودهنگام و غربالگری برای سرطان‌های پستان، دهانه رحم و روده بزرگ، شاید سبب شود نگرانی‌های ما در سال‌های آینده کم شود. بیمه‌ها نیز باید از خدمات تشخیص زودهنگام حمایت کنند.

٥- در حوزه تشخیص و درمان، نیروی انسانی تخصصی کارآزموده و توانمندی داریم اما باید خدمات تشخیص و درمانی را در سطح کشور گسترش دهیم. ما در حال حاضر با کمبود شدید تجهیزات و نیروی انسانی لازم برای تشخیص و درمان سرطان روبه‌رو هستیم، به‌طوری که مثلا دستگاه‌های رادیوتراپی موجود، با وجود سهم ٤٠درصدی رادیوتراپی برای درمان سرطان، دست‌کم، یک‌سوم مورد‌نیاز کشور است. تعداد تخت‌های شیمی‌درمانی موجود نیز چنین وضعی دارد. بر این مبنا اگر در ایران، مبلغی معادل هزینه درمان مستقیم سرطان طی یک‌سال را برای سرمایه‌گذاری در حوزه توسعه امکانات رادیوتراپی و شیمی‌درمانی اختصاص دهیم، مردم و بیماران برای دست‌کم ١٥سال از آن بهره‌مند خواهند شد.  درعین‌حال حدود دوسوم بیماران ما از درد، علایم افسردگی و عوارض جسمی رنج می‌برند و لازم است خدمات مشاوره روانی، تغذیه‌ای و بهبود علایم جسمی را که ارزان ولی بسیار موثر هستند، برای آنها فراهم کنیم. ارایه بسته حمایتی از بیماران مبتلا به سرطان، شامل افزایش پوشش بیمه‌ای و در دسترس‌بودن داروها در مراکز درمانی، طراحی سامانه آمایش سرزمینی به منظور ارزیابی و برنامه‌ریزی مراقبت سرطان در ایران و تدوین و اجرای آزمایشی برنامه مراقبت‌های حمایتی و تسکینی، بخشی از فعالیت‌هایی است که وزارت بهداشت تاکنون انجام داده است.

٦- با همه کاستی‌ها، توانمندی‌های زیادی نیز داریم، مثلا در زمینه دانش‌های پایه و بنیادی، پیشرفت زیادی کرده‌ایم، به‌عنوان مثال دانشمندان ما در جهت تولید واکسن HPV اقدام کرده‌اند، علاوه بر این موفق شدند کیت مشابه کیت‌های خارجی برای تشخیص زودهنگام سرطان روده بزرگ را با عنوان تشخیص خون مخفی در مدفوع به روش ایمونولوژیک (FIT) در مقیاس تجاری تولید کنند. در زمینه مراقبت‌های نوین در حوزه سرطان نیز پیشرفت‌هایی حاصل شده است؛ از جمله درمان هیپرترمی، رادیوتراپی‌های پیشرفته مانند رادیوتراپی حین جراحی و انجام پیوند مغز استخوان در چندین‌مرکز در سطح کشور. مراکز تحقیقاتی ما نیز توانمندی‌های زیادی دارند مثل دهمین سال انجام مطالعه بزرگ آینده‌نگر در خصوص عوامل خطر سرطان‌های دستگاه گوارش در شمال کشور توسط پژوهشکده بیماری‌های گوارش دانشگاه علوم‌پزشکی تهران که هنوز ادامه دارد و تاکنون نیز نتایج ارزشمندی ارایه کرده است، انجام پژوهش‌های ارزشمند در خصوص سرطان‌های گوارش خانوادگی و راه‌های شناسایی و مراقبت آن در مرکز تحقیقات بیماری‌های گوارش دانشگاه علوم‌پزشکی شهیدبهشتی، بررسی بقای سرطان‌های شایع توسط مرکز تحقیقات سرطان دانشگاه علوم‌پزشکی شهیدبهشتی و موردی که نمی‌توان آن را فراموش کرد، دارا‌بودن موسسات خیریه و مردم‌نهادی است که طی این سال‌ها با توجه به نقش مهم خود، راه‌ کنترل سرطان را هموار‌تر کرده‌اند چراکه تنها با مردم و در کنار مردم است که می‌توان برای مهار سرطان کاری کرد.

*رییس اداره سرطان وزارت بهداشت